گروه فرهنگ و ادب: اران و شروان از مناطقی است که در تکوین و پیدایش فرهنگ، ادب و هویت ایرانی نقش مهمی داشته است. این منطقه تاریخی که از شهرهای آن در منابع به «هفده شهر قفقازی ایران» یاد شده، زادگاه صدها شاعر، نویسنده، عالم و فقیه و دانشمند ایرانی بوده است که تا پیش از قراردادهای ننگین گلستان و ترکمانچای جزئی از ایران محسوب می‌­شد. در بین شهرهای این منطقه «گنجه» از اهمیت و موقعیت ممتاز فرهنگی و اقتصادی و نظامی برخوردار بوده است. گنجه را بیشتر مردم جهان و به ویژه ایرانیان، با شاعر بلندآوازه‌اش نظامی گنجوی و آثار ماندگاری چون لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و… می‌شناسند. اما این شهر پرآوازه در منطقه قفقاز جنوبی، تاریخی پر فراز و نشیب و در مواقعی دردناک ناشی از حملات ویرانگر مغول‌ها و روس‌ها دارد. نام گنجه از گنج پارسی برگفته شده ‌است و در منابع عربی «جنزه» آمده ‌است. بنا بر قول گیراگوس گاندزاکِتسی (تاریخ ‌نگار همزمان با نظامی گنجوی)، پیش از حمله مغولان به شهر گنجه، این شهر دارای انبوه جمعیّت پارسیان و اقلّیّتی از مسیحیان بود. شهر گنجه بنابر نظر این تاریخ ‌نگار بدست مغول ‌ها نابود شد و تنها اندکی از مردم شهر که موفق به فرار شدند، پس از پایان حمله مغول در دوران بازسازی گنجه دوباره به شهر برگشتند. این شهر در دوران ایلخانیان دوباره رونق یافت.

کتاب نزهت المجالس بیست و چهار شاعر پارسی گو پیش از حمله مغولان به گنجه را نام برده است. وجود این تعداد شاعر پارسی گوی در قرون ششم و هفتم و هشتم در شمال‌غرب ایران در گنجه مؤید آن است که در اران و آذربایجان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بود.

چند شهر است اندر ایران مرتفع‌تر از همه

بــهتر و سـازنده‌تر ز خوشی آب و هوا

گـنجه پر گنج در اران صفاهان در عراق

در خراسان مرو و در روم باشد آق سرا

در جریان جنگهای ایران دوره قاجار با روسیه‌ی تزاری، این شهر بدست روسها به رهبری سیسیانوف روسی تصرف شد که در دوم شوال ۱۲۱۸ هـ. ق (۱۸۰۴ میلادی) قلعه گنجه را گرفتند و جواد خان گنجه‌ای آخرین حکمران ایران در گنجه با رشادت تمام کشته شد. روسها دروازه‌ های این شهر را به روی مردم بسته، همه را قتل‌ عام کرده و دارایی شهر را به غارت بردند و مساجد را ویران کردند. به فرمان سیسیانوف، مسجد جامع بزرگ شهر به کلیسا تبدیل شد و نام شهر نیز به «الیزابت ‌پول» تغییر کرد. پس از اینکه حکومت تزاری از بین رفت، باز نام آن شهر را تغییر دادند و نام آن را (کیروف آباد) گذاشتند، تا اینکه سرانجام پس از فروپاشی شوروی بار دیگر گنجه نام اصلی خود را بازیافت.

متاسفانه در سال‌های اخیر دولت باکو در اقدامات ضدفرهنگی خود تلاش کرده تا فرهنگ ایرانی مردم جمهوری آذربایجان را زدوده و یک فرهنگ غیر ایرانی مبتنی بر غربگرایی را بر مردم مسلمان منطقه تحمیل کند. در این راستا می‌توان از موارد زیر نام برد: حذف اشعار فارسی از روی کتیبه‌های مقبره نظامی، حذف شمار زیادی از کلمه‌های فارسی و دارای ریشه فارسی و عربی در چاپ جدید «فرهنگ لغات زبان آذربایجانی»، جعل تاریخ غیر ایرانی برای مردم و انتشار گسترده آن حتی در کتاب های درسی، جعل اشعار ترکی به نام شاعران پارسی گوی بزرگی چون خاقانی و نظامی و…